Dnia 31 maja 2022 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu wydał wyrok w sprawie zwolnienia zstępnego z opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej. Kluczowym aktem prawnym regulującym powyższą materię jest ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 901 z późn. zm.), a w szczególności artykuły 64 oraz 64a. Zgodnie z aprobowaną tezą orzeczenia „negatywny stosunek skarżącego do ojca i brak jakichkolwiek relacji z nim nie może mieć wpływu na samo powstanie obowiązku wnoszenia opłat” za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej. Jak wskazał sąd, obowiązek wywodzący się z art. 61 wspomnianej ustawy, pozostaje w funkcjonalnym związku z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o alimentacji, jednakże przede wszystkim jest publicznoprawnym ciężarem powstającym z chwilą przyjęcia osoby skierowanej do DPS. Tym samym jego ponoszenie ma na celu pokrycie określanych w trybie administracyjnym kosztów utrzymania mieszkańca. Z drugiej strony, sąd administracyjny zwrócił uwagę na kierunek kolejnych nowelizacji w ustawie o pomocy społecznej, które wyrażają potrzebę zagwarantowania większej ochrony członkom rodzin pensjonariuszy tych instytucji.
Orzeczenie, które dało asumpt dla niniejszych rozważań, zostało wydane na kanwie następującego stanu faktycznego. Skarżący, zwrócił się o umorzenie zaległości powstałych w związku z brakiem uregulowania należności za pobyt ojca w domu pomocy społecznej, ze względu na trudną sytuację. W uzasadnieniu wniosku o całkowite zwolnienie z ponoszenia odpłatności wskazał również negatywne relacje z ojcem. Skarżący spotkał się z decyzją odmowną, którą – wskutek wniesionego odwołania – organ II instancji utrzymał w mocy. Nie zgadzając się z takim rozstrzygnięciem Skarżący wniósł następnie skargę od decyzji ostatecznej do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. W rozstrzygnięciu WSA zgodził się z organami obu instancji, iż to na skarżącym ciąży obowiązek ponoszenia odpłatności za pobyt ojca w placówce. Zgodnie z regulacją zawartą w art. 61 ust. 2 u.p.s. do wnoszenia omawianych opłat zobowiązani są w określonym zakresie kolejno: mieszkaniec domu, małżonek, zstępni przed wstępnymi oraz gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Natomiast w toku poczynionych rozważań, sąd doszedł do prawidłowej konkluzji, w której trafnie wskazał różnice występujące w wykładni art. 64 oraz 64a, które zobligowały do wyeliminowania z obrotu prawnego decyzji organów obu instancji. Pierwszy z artykułów umożliwia zwolnienie zobowiązanego z odpłatności, zaś w razie ziszczenia przesłanek określonych w drugim – zwolnienie takie musi nastąpić, ma to miejsce ex lege.
Norma z art. 64a ma charakter związany. Ciężar dowodu spoczywa na osobie ubiegającej się o zwolnienie z odpłatności. Jeżeli tylko osoba obowiązana złoży odpowiedni wniosek oraz przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu mieszkańca władzy rodzicielskiej nad tą osobą i oświadczy, że władza rodzicielska nie została przywrócona lub prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu tego mieszkańca za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu, to rola organu prowadzącego postępowanie „ogranicza się de facto do wydania decyzji zwalniającej z tej opłaty.” (E. Żołnierczyk, Szczególne okoliczności dotyczące relacji pomiędzy członkami rodziny jako dopuszczalność zwolnienia z odpłatności za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej. Glosa aprobująca do wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 31 maja 2022 r. (IV SA/Wr 590/21), OwSS 2023, nr 1, s. 132-138.). Inaczej ma się sytuacja w związku z art. 64 u.p.s. Ustawodawca, zauważając że wnioskodawca często nie dysponuje wymaganymi dokumentami, bądź ze względu na upływ czasu, bądź też ze względu na fakt, że właściwe ku ich uzyskaniu postępowanie nigdy nie zostało zainicjowane, co może wynikać z różnych przyczyn natury moralnej czy strachu, wprowadził bowiem możliwość fakultatywnego ubiegania się o zwolnienia z odpłatności. W przypadku zwolnienia w oparciu o normę z art. 64 u.p.s. charakter uznaniowy ma nie tylko samo zwolnienie, ale również jego zakres. Co warto zaś wyraźnie podkreślić, organ udzielając zwolnienia przewidzianego w art. 64 u.p.s., działa w warunkach pewnego rodzaju dowolności, która nie może jednak być w żadnym stopniu utożsamiana z samowolą. Działanie zawsze musi być zgodne z prawem i mieć umocowanie prawne. W orzecznictwie sądowo-administracyjnym trafnie, już przed omawianym wyrokiem, wskazywano na brak podstaw do ograniczenia badania przesłanek zwolnienia tylko ze sferą materialnego statusu osób zobowiązanych. „Relacje oraz więzi rodzinne mogą być ustalane przez organy i oceniane jako szczególny przypadek”, uzasadniający uwzględnienie wniosku o zwolnienie. Do przesłanek uznaniowego zwolnienia, obok sytuacji ekonomicznej, dodano przesłanki dotyczące relacji rodzinnych. Zmiany dodatkowo wzmocniła nowelizacja, obowiązująca od dnia 27 stycznia 2022 r., na mocy której dodany został pkt 7. Wskazuje on kolejne okoliczności zwolnienia, a mianowicie „rażące naruszenie przez osobę kierowaną do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu obowiązku alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty.” Słusznie podnosi się w doktrynie, iż na tle wykładni „rażącego” naruszenia obowiązku alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych mogą pojawiać się trudności interpretacyjne. Niemniej, tytułem przykładu, sąd administracyjny przypomniał, że wśród tych obowiązków znajdują się te szczegółowo zdefiniowane w przepisach k.r.o. dotyczące wykonywania władzy rodzicielskiej i relacji pomiędzy rodzicem a dzieckiem – m.in.: obowiązek wzajemnego szacunku i wspierania się, czy też obowiązek utrzymywania kontaktów.
Na zakończenie istotnie należy zaznaczyć, że sąd przyznał rację Skarżącemu i uznał, że użyty w przepisie art. 64 ust. 2 u.p.s. zwrot „w szczególności” oznacza, że określona lista przesłanek uzasadniających zwolnienie z ponoszonej opłaty jest listą przykładową. Katalog ma charakter otwarty, a to z kolei oznacza, że uzasadnione okoliczności, które przemawiają za uwzględnieniem wniosku, powinny być oceniane indywidualnie w kontekście konkretnej sprawy.