Art. 144 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego został wprowadzony nowelizacją z dnia 6.11.2008 r. Nie oznacza to, że przed wejściem w życie tego przepisu polskiemu systemowi prawnemu nie była znana instytucja uchylenia się od wykonania obowiązku alimentacyjnego w związku z naruszeniem zasad współżycia społecznego przez uprawnionego – taką możliwość przewidział Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16.12.1987 o sygnaturze III CZP 91/86. Sąd Najwyższy wskazał wówczas, że można oddalić powództwo o alimenty w całości lub w części na podstawie klauzuli generalnej zawartej w art. 5 kodeksu cywilnego, w przypadku, gdy zachowanie uprawnionego budzi powszechną dezaprobatę. Jednakże Sąd wykluczył stosowanie tej konstrukcji w odniesieniu do małoletnich dzieci obowiązanego. Sąd równocześnie wskazał, jakie zachowania można uznać za budzące powszechną dezaprobatę: godzące w zdrowie i życie członka rodziny, naruszające godność, dobre imię lub inne dobra osobiste lub zdarzenia polegające na zawinionym popadnięciu w niedostatek lub celowym spowodowaniu sytuacji prowadzącej do żądania alimentów. Dodając wskazany przepis do kodeksu, ustawodawca utrwalił i potwierdził istniejącą linię orzeczniczą.
Do momentu wprowadzenia omawianego przepisu, część doktryny nie była przekonana co do możliwości zastosowania art. 5 kc celem uchylenia się od obowiązku alimentacji, pomimo wydania przez Sąd Najwyższy wspomnianego orzeczenia. Niektórzy reprezentowali pogląd, że w przypadku spełnienia przesłanek alimentacji, dochodzenie alimentów nie może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego ani społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Inni zaś twierdzili, że jest możliwe uchylenie się od obowiązku alimentacji, upatrując w jego konstrukcji analogii do niegodności dziedziczenia lub też odwołania darowizny.
Art. 1441 kro stanowi przepis szczególny do wspomnianego już art. 5 kc wprowadzając samodzielną podstawę oddalenia powództwa w sprawach o alimenty, a tym samym wyłączając zastosowanie art. 5 kc do przypadków nadużycia prawa podmiotowego w sprawach o alimenty. Pozwala on również na ocenę roszczenia alimentacyjnego pod względem jego wysokości – zbyt wysokie żądanie może zostać uznane za niezgodne z zasadami współżycia społecznego i mające na celu pokrzywdzenie obowiązanego lub jego wierzycieli. Przepis ten służy ochronie obowiązanego oraz porządku publicznego, nie jest zaś instrumentem odpłaty za naganne zachowanie uprawnionego.
Ustawodawca wprost wyłączył możliwość uchylenia się od wykonania obowiązku alimentacyjnego przez rodziców w stosunku do ich małoletnich dzieci, które postępują nagannie i naruszały zasady współżycia społecznego. Jest to związane z faktem, że niepełnoletni zazwyczaj nie posiadają własnych środków utrzymania i są zdani na rodziców.
O ile wielokrotne powtarzanie roku na studiach, częsta zmiana kierunku studiów czy nieposiadanie pracy przez pełnoletniego mogą zostać za godzące w zasady współżycia społecznego, o tyle posiadają one samoistną podstawę uchylenia się od obowiązku alimentacyjnego przez rodziców takiego uprawnionego przewidzianą przez art. 133 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, pod warunkiem, że są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem lub niedokładaniem przez dziecko starań w celu możności samodzielnego utrzymania się. W takim wypadku może być wystarczające powołanie się na art. 133 § 3 kro, co jednak nie wyklucza możliwości jednoczesnego przywołania art. 1441 kro. Nie może być jednak uznane za spełniające przesłanki art. 1441 kro lub art. 133 § 3 kro podjęcie studiów na innym kierunku lub zatrudnienie w innym zawodzie niż chcieliby tego rodzice, ponieważ dziecko ma prawo decydować o własnej przyszłości, w szczególności, gdy osiągnęło już pełnoletniość. Za spełniające przesłanki art. 1441 uważane są m.in. sytuacje zerwania więzów rodzinnych, nieokazywania szacunku oraz postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli rodziców. Do uchylenia się od obowiązku alimentacji nie wystarczy więc sporadyczne nieodbieranie telefonów, jednostkowe nieodwiedzanie rodziny na święta lub kłótnie związane wyborem pracy albo partnera życiowego. Ponadto, w myśl orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 23.11.2018 r. o sygnaturze II CNP 56/17, art. 1441 kro nie ma zastosowania do długu spadkowego także kiedy źródłem owego długu jest niewykonany obowiązek alimentacyjny, ponieważ przepis ten dotyczy jedynie relacji między zobowiązanym a uprawnionym do alimentacji.
Opracowano na podstawie: A. Kawałko, H. Witczak [w:] M. Fras, M. Habdas (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Wolters Kluwer, 2021; J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa, C.H. Beck, 2021